Namnet Tysfjord - historikk og problematikk 

"Thydtzfiordt begøndis wed Thydtznes"

"Fra en nordlandsk prestegaard - oplevelser og skisser" heiter ei bok som kom ut i Kristiania i 1923, forfatta av Olaf Holm, sokneprest i Tysfjord 1878-1884 og dessutan ordførar i bygda 1883-1884. Nils Kristian Sørensen fortel:

"I tillegg til skjønnlitterære bøker (med plot fra Tysfjord) og faglitteratur skrev Holm en mengde artikler mens han var i Tysfjord i diverse publikasjoner i datiden, både verdslige og religiøse, ja, han argumenterte til og med for turisme i området i Den Norske Turistforenings Årbok i 1883 - for dem som var lei av å traske i den sørnorske fjellheimen!

Jeg vet om et kapittel som er gjenbrukt i memoarboka hans fra 1923: «En Begravelse blandt Lapper». Den stod i «Ny Illustreret Tidende» 22. august 1886. Han var en meget allsidig mann, som ser, undres og prøver å vite/forstå, selv om han kommer til kort mange ganger fordi han er bundet av sin horisont og ikke makter helt å løsrive seg, spesielt gjelder dette samene".

Holm hadde eit vidt interessefelt, og i vår samanheng er det særleg interessant at han sendte brev til Ivar Aasen for å få vite meir om namnet Tysfjord. Svaret frå Ivar Aasen (arkivert hos Nynorsk Kultursentrum) lyder slik:

«Hr. Pastor. Om Betydningen af Navnet Tysfjord synes det vanskeligt at give nogen paalidelig Oplysning, da Tilfældet her er det samme som ved flere Navne, som begynde med «t», at man nemlig ikke veed, om det oprindelig har været «t» eller «þ». Som bekjendt gjorde man i gammel Tid en tydelig Forskjel imellem «t» og «þ» (ligesom endnu i Islandsk og Engelsk); men allerede i vore Dokumenter fra 15de Aarhundre findes «þ» at være overgaaet til «t»

I Skrifter fra en ældre Tid finder jeg kun eet Navn med «Tys», nemlig Tysnes i Sønd-hordland, og dette kunde da maaskee (lige som Ordet Tysdag) forklares af Gudenavnet Ty (Tyr) i Lighed med Thorsnes, Odensøy, Frøysvik, Njardvik og flere.

Derimod findes flere Navne, som begynde med «þys», saasom Þystad, Þyssa, Þyssudal og Þyssøy eller Þyssiøy. Hvad dette «þys» be tyder, er ikke så sikkert; men det minder snarest om Ordet «Þys», som betyder Uro lig 
 hed, Opløp, Tumult, og som grunder sig paa Verbet «þysja», tildels endnu brugeligt i Formen «tysja», d.e. storme frem, styrte frem, løbe, især med en raslende eller susende Lyd. At noget saadant ogsaa kunde give Anledning til et Stedsnavn, er ikke umuligt; thi man kan sikkert antage, at mange saadanne Navne grunde sig paa et Tilfælde, som indtraf i den Tid, da Stedet først blev beboet, og som siden efter haanden blev glemt. Og i saadant Fald vil enhver Forklaring kun beroe på Gisning, uden at noget med Sikkerhed kan paastaaes. Hertil kommer da ogsaa, at mange Navne ere i Tidens Løb blevne forkortede og forvanskede, saa at deres nuværende Form slet ikke giver det rette Begreb om deres Oprindelse.

Kristiania den 17de Februar 1883.

Ærbødigst

I. Aasen.»

For Aasen som vitskapsmann var det ein gyllen regel å ordlegge seg varsamt og berre seie det han hadde dekning for. Soknepresten hadde vel venta sikrare svar på spørsmålet om kva som ligg i namnet Tysfjorden. Når så Årbok for Tysfjord fornyar spørsmålet, 135 år seinare, er eg i utgangspunk t lite huga på oppdraget. Tilliten er for stor, det blir å hoppe etter Wirkola! Men i vår tid finst gode kart og foto, i så måte fekk nok Ivar Aasen lite å hjelpe seg med. Årbokredaksjonen og deira kontaktar har vist all velvilje og skaffa stoff og illustrasjonar, og Svein R. Sommerset især har stått på for å finne gamle skriveformer og rette på detaljar.

No er ikkje Ivar Aasen den einaste som har sagt noko om namneleddet Tys-(s)-: Norske Gaardnavne (b. 1: 54) fortel at Tysse |''tøsse| i Skånevik, Sunnhordland i 1723 blir sagt å vere "ødelagt af Fjeldskred for over 37 Aar siden og foresloges udslettet af Matrikelen" (jf. kva Aasen sa om þysja v.). - Litt annleis då med det på Vestlandet nokså vanlege elve namnet Tyssa, som O. Rygh tenkte seg kom av eit gno. *Þyssa, til þuss, þurs m, tuss(e), troll, altså *trollelva. I tillegg finst det ein heil del stadnamn som i norrønt synest å ha hatt framlyd med vanleg t, ikkje Þ: For desse tenkte Sophus Bugge seg ei historis k *tvis- >*tys- om noko som er delt eller splitta, og mange stader høver det godt. I Tysfjorden sitt tilfelle har vi talrike historiske tostavings skriveformer som gjer at slike lydlege resonnement ikkje høver, ja så mange at vi må forkorte kjelde refe ransane for ikkje å drukne i detaljar:

Tyttisfiorden (restskatteliste) 1522 med seks tysfjordsamar, blant desse Gurinn Torwasdotter (NRJ b. III: 418), sjå merknad lenger fram.

Tydzfiäll1559 (Knut Kolsrud 1961, “Som mersete”, s. 35). NB: fiäl for fjord. Kjeldene er svenske skatterekneskap, andre avskrivarar har Tytesfielen, Tiutis fierdh, vidare i 1563: Tiutes fierden, Tythes fierden, Tittisfjorden.

Tiidsfiord 1566-1567 (Erik Rosenkrands rekneskap), Thiijtzfiordtt ca. 1590 (lagmann Peder Hansen).

Tietzfierdh 1595 (vitnebrev frå birkarler og lapper, Luleå), likeins Tijtzfierden (kyrkoherden i Piteå i brev dagsett 6.1.1595), derimot Tyttis fierdeni eit anna svensk brev 14. feb. same år.

Tydzfiordt 1596 (lagmann Peder Hansen), Thydz fiordt, Tydtzfiord, Thidtz-fiordt 1599 (Hans Olufsens Relation om Nordlandene").

Tittesfiorden og Tiutesfiordh 1599 (svensk skatteskriv): ”På slutten av 1500-tallet uttalte en svensk lappefogd at Titisfjord, Ofoten m.fl. “äre store fiorder eller fierder, som skiute sigh ihn i landet emellan Bergerne” (O.A. Johnsen 1923 s. 118).

Thydtzfiordt begøn[dis] wed Thydtznes 1599 (frå Qvigstad og K.B. Wiklund, "Dokumenter angaaende flytlapperne"), sjå lenger fram. Jf. Tiudtzfiordt 1601 (norsk skattemanntal), Titisfjord 9.2.1601 (i ChristianIV's løyve til å føre opp kyrkje i bygda).

Tijtis Fiordenn (svenskekongen Carl IX), Titisfiordt 1603 (Lage Urne), Titis-fiordt 16. juni 1604 (svensk pålegg om skatt), Tyttisfiorden 14.3.1604 (svensk manntal), Titisfjorden1605 (svensk skatteforordning).

Titisfjord 1606 (Chr. IV, i brev med ordre til lensherren), Tittis Fiordenn1607 (svensk manntal). Titisfiordenne 1608 (svensk skatteliste), men Thÿttis Fiordt Finnder 1609 (norsk våpenmanntal for Salten len).

Titisfjord, i Luleå lappmark, mot Norge; härimellan och Waranger i Ryssland är efter Lapparnas räkning 12 tolfter eller 144 mil utmed sjösidan; hade kyrka 1607; år 1609 tillsattes Reinhold Johanson att vara lappfogde över Titisfjorden intil Waranger (“Historiskt geografiskt och statistiskt Lexicon, Öfver Sverige / Sjuend Bandet. TW” (1859-1870), s. 46 - i flg. internett).

Titisfjorden 1609 (svensk manntal over sjølappar ved Vestersjøen) + Kifzfjorden (d.e. Indre Tysfjord), Tytisfjord 1611 (svensk kart).

Thyttesfiord 1612-1613 (lensrekneskap, om trolldomssak), 1613 Tittisfiord (4 x), Titisfiord (1 x): skrive så i fredstraktaten frå Knäred 20.1.1613, og endeleg Thyttisfjord 1614 (NG 16: 275).

Tüssfiorden matr. 1665 (T. Storjord, "Tysfjord fjord - Divtasvuodna. Samiske og norske stadnamn”. 1998 s. 14).

Tÿssfiorden (og Tÿsness): namneliste i samband med lagtinget 1673.

Tydsfjorden 26. aug.1722 (Hans Skanke, Pars Tertia s. 228). Tydsfjord 1730: "I denne Tydsfjord ere de fleste Finner” (Hans Skanke).

Titis-vuødne, Titis-fiord(en) 1743 - Major P . Schnitlers grenseeksaminasjonsprotokoller 1742-1745 (s. 177, 223, 150, 157, 166 osv.): “Til [Lødingen] Præstegield hører Tysfiord, eller paa Lappisk: Titisfiord” (s.175), ‘Tysfjorden, paa Lappisk Titisvuødne, eller Titisfiord” (s. 177).

Tysnæsfiord og Tysnæs ca. 1750 (Nordlandiakartet, A.R. Nielssen 1990: 48+).  

Vårt gjennomgåing viser at forleddet i fjordnamnet enkelt sagt lyder både Tiss- og Tyss- og Tittes- og Tyttes-, utover 1500-talet. Skriveformer med framlyd tju- (Tjutes-, Tjuts-) ser svenske ut, jf. tjuder(tjor, tjur, tyr: okse) o.l., Tiudtzfiordt i ei norsk skatteliste 1601 er derimot eit eingongstilfelle. Petter Dass (1647-1707) brukte i si dikting liud, lius, bjude, djur, sjun, men bortsett frå at gardsnamna på Lyng- iblant blir Ljung- i rekneskap frå siste del av 1500- og første del av 1600-talet, så er ikkje -ju- for -y- like synleg i skriveskikken på det feltet. 

Fleire av skriveformene frå siste helvt av 1500-talet (Tiids- o.l.) understrekar at det er tale om lang i. Det litt yngre(?) Tittis-, Tittes- er då heller ikkje overlevert i forma Tettes-, ei heller viser formene på Tyttis- o.l. overgang y > ø. Kan hende utvikla det seg palatal dobbelkons.-ƫƫ-: I gno. bý tav. (lang y) seier vi byƫƫe, men gno. bytta f (kort y) lyder bøtta. Sml. elles |piƫƫe| (liten), |piƫƫer| (små) o.l.

Vi skal sjå noko nærmare på samiske vari antar av gardsnamnet og fjordnamnet. Qvigstad fører i 1893 opp

"Divsna (für *divs-nas), auch Tusna-gīhč, ein Hof im Kirchspiel Hammerö = nw. Tysnes". 45 år seinare normaliserer/moderni serer han det til "Tysnes, lp. Diwsna el. Tusna-gēhčē" (Qv 1938 s. 214). Tilsvarande skreiv han først fjordnamnet Dīvtas, Divtas-vuödna, ein Fjord im Nordland = anw. *týtisfjǫrðr (nw. tysfjord, früher titisfjord, s. Norske Rigsregistr., V, 427; Samlinger til det norske Folks Historie, III, 220; auch Thiutissfiorder (Norske Rigsregistr., II, 211; august 1591)" (NL 1893: 132). 1938 har han derimot både usms. Diw'dē (g.Diwtē)så vel som sms. Diwtas eller Diwtēs-vuotna, Tysfjorden (Qv 1938: 209). Berre her har vi belegg for eit usms. namn Diw'dē, jf. omtalen av *Þytir.

Neste gong Tysfjords lulesamiske namn dukkar opp er i flg. Svein R. Sommerset i 1922 då Jon Peder Finnesen (1858-1943), Leirelv i Hellemofjorden, fortel J. Qvigstad segna om Kongen på Hulløy: “Ullen oroi dolus aiken gonogas, mi raddi baddjel Divtasvuona sami” = “På Hulløy bodde i gamle dager en konge som hersket over Tysfjordens lapper” (J. Qvigstad, Lappiske eventyr og sagn fra Lyngen II og fra Nordland (Oslo 1929: 528-529). - Folkeskolelærar Henrik Kvandahl (1932) brukar i 1932 berre sms. skriveform ”Devdasvodna” (s. 235).

Viktig er at J. Qvigstad på s. 209 i Lehnw. først fører opp kva fjorden heiter på samisk, så kjem ei uavhengig oppføring: ”divtes, g. dikta(sa), diftasa ; (Kr. auch, Südw.) tǣhtis, g. tæhtta(s), attr. tæhtta | lp. S tiktok, (Lul.) tīuwtuk, attr. tīuwtēs, (Hm.) duhtēs, g. duhtasa; duhttog;(Ts.) diwtis, diwtog, (Arj.) tǣhta, (Ht.) dūhtöge, tiæhte;(Drt.) čięhte, čiehte, dicht (nichts durchlassend) = anw. þéttr, nw. tett, tætt”. [Hm: Hamarøy, Ts: Tysfjord, Ht: Hattfjelldal, Drt: Trøndelag].

Ca. 100 år seinare har Norsk Stadnamnleksikon (1997) ein liten namneartikkel som sluttar så: "Førsteleddet i T[ysfjord] kjem av lulesam. divtas og sisteleddet er omsett frå lulesam. vuodna 'fjord'..." Dette ser litt ugreitt ut, ein fjord kan på norsk kallast grunn eller trong (i yngre språk "smal"), men aldri "tett". Det siste gjeld ting som held vatnet ute, så også med lule sam. divtes, dik'tas-, attr. divtes. Føresvivet om "tett fjord" ser eg altså på med skepsis, men vil vere konstruktiv: På Andøya sa dei verbalt: digte (dekte) i ei reva i båtbordet, adverbialt dessutan "lammet låg digt innåt mora", ty. dicht. Er då Divtasvuodna heilt enkelt fjorden som ligg tettast inn åt svenske grensa? Lulesamiske språkfolk får siste ordet her.

Fonetisk kan nok sv.-no. Tjutes-, Tytes-og tysfjordsam. diwtis, lulesam. divtes, dik'tassamsvare, jf. flg.: "vid ett sammenträde" i Jokkmokk 16. febr. 1756 vart det opplyst at Sirkas-samane [i Jokkmokk] hadde som mar beite i Tiuktaswoutna: “Tiuktaswoutna” återger Tysfjordens lapska namn" (Wiklund 1908: 42-43). Til det er å seie: Fjordnamn er som hovudregel norske frå først, Qvigstads notering i Lehnw. viser at han også her tenker så. Om no lulesam. "Divtasvuotna" skulle vere eldre enn sjølve innvandringa, må likevel den namneforma i genuinitet og alder fire seg attom dei norske namneformene som framgår av kjeldematerialet, attåt Titisvuodna på finnegæla.

Frå og med dei eldste kjeldene er kortformene som står for "Tys-" representerte minst like godt som langformer av typen Tytis-, T(h)yttis-, Thyttes-. Etter kvart blir òg formeneTi(j)tis- og Tittes- vanlegare: Desse såg Schnitler som samiske, i motsetnad til norsk Tys-, venteleg også Titisnäs, Tytisnäs, men det ser ikkje ut til at Qvigstad tenkte slik. Han har då også berre sam. Tus-na- for no. Tys-nes-. 

Truverdig i og for seg er at Tys- er ei samandraging av eit eldre tostavings form. Ei forklaring lyder slik: “Tysfjorden nævnes ikke før i det 16de aarhundrede, da der skrives Tyttsfjordenn, og senere omkring 1600, da den ofte omtales i anledning af striden mellem Danmark-Norge og Sverige om herredømmet over finnerne. Man finder ved den tid skrevet Titisfiord, Tittis-, Tyttis, Thiutiss- og lignende. Disse former og den nuværende finske Divtasvuødna tyder paa en ældre usammensat form paa –ir som 1ste led; ogsaa gaardnavnet Tysnes ved fjordens munding viser tilbage til en saadan. Þytir er kanskje den form, man snarest kommer til at tænke paa, hvis ordet stamme har begynt med þ” (sit. A. Helland 1907: 345). Det har han eigentleg frå NG (1905: 275), d.e Nordlands-bindet, og Rygh tilføyer at "denne formodning støttes ogsaa ved Fjordens lappiske Navn, Divtasvuödna". Her viser Rygh til Qvigstad, Lehnwörter s. 132.

Eit fjordnamn Þytir kunne då stå i samband med þjóta v. tute, dure, bruse, suse og þjótr m "tutar, susar" (om vind). Ei ueffen namne tyding er ikkje det - faktisk går det fråsegn om den iskalde "Tysfjord-vinden" som gjorde at sjøvottane fraus i bein, eller som ein eldre vesteråling sa: «Austavijn han e oppfujn i Tysfjordn!»

Þytir, genitiv *Þytis- ville vere regelrett, med ei tysfjordsamisk endring til Titir, Titis- på eine sida og eit forsvenska *Tjutir (jf. Diw'dē?), Tjutis- på hi. Likevel, andre fjordar hadde like elendig ord på seg, ikkje minst i Ofoten: "Han e sterk i Skjomen, og på Rombaken vil han ta hauvet av mannen - men på Herjangen, der tær han det!" I utvida kontekst står altså vindtolkinga ikkje fullt så sterkt. 

No finst det andre lokalitetar langs kysten som har namn på Tys- eller Tis-. Dei viktigaste for oss er desse der eldre tostavings former finst eller er sannsynlege:

Tisnes |''tissnes| gnr. 65 i tidlegare Tromsøysund hd. er notert som Thisnes 1610 og 1614, jf. Tisnes 1723, men 1567 lyder namnet Thidesnes. Garden ligg på ei utgrunn halvøy der det er tett med steinar og grunnar austafor. Neset som garden synest ha namn av er ein smal "stilk" som tøyer seg ut mot Grindøysundet i sør. Ovsmalt og lågt er òg Tisneset el. Tisnesøyra i Karlsøy med spreidde sjøsteinar ikring. Tisneset |''tisnese|, |'ti ᶊ nese| på nordspissen av Gimsøya i Vågan gjer lite av seg, det og: Steinar stikk opp både på sjølve odden og på sidene. I dei to siste tilfella er det ikkje tale om gardsnamn - så vi kjenner ingen eldre namneformer.

 
Tisnesøyna og Tisnesklubben i Solund ligg nær einannan, og utafor så vel som nordafor dei ligg ei rad med grunnar nær land. Tett ved Titlevika el. Tittelivika i Tysnes er også ureint farvatn med 1-3-4metringar tett ved land.

I fall du i dette oversynet saknar Tysnes |''ty:snes| i Hordaland, så er det namnet skrive Tysnes og Tyrsnes alt på første helvta av 1300-åra, og rundt dette Tysnes finst fleire andre "gudelege" gardsnamn, jf. Aasens brev. Det peikar mot guden Týr. Ingen eldre tostavings variantar av førsteleddet er kjent i det tilfellet.

Vårt Tysnes setter O. Rygh i samband med fjordnamnet Tysfjorden (NG 1905).  Nyt tig i denne samanhengen er ei svensk skatte liste frå 1558, saksa frå Oscar Albert Johnsens "Finmarkens Politiske Historie" (Kristiania 1923):

"I det nysnævnte dokument i Sveriges Riksarkiv finder vi følgende detaljerte fortegnelse over grænsene mellem Norge og Sverige: I Lule lappmark: 1. Titisnäs, 2. Skarfberget, 3. Titishorn, Titisfierd, 5. Röttånger ......... Det er saaledes fjordene og havet som ifølge den officielle svenske opfatning danner grænsen mellem Norge og Sverige fra Vadsø til Tysfjord“ (s. 355). Enn vidare hadde den svenske lappefogden Olof Burmann under “sit op hold i Titisfjord aar 1584” fått opplyst av sjø finnene at “Wij hafue i förtiden haft råar, nembligen i Titterhorn, Tytisnäs och Skarffue berget ” (s. 71). [råf: skil, grensemerke].

Det er naturleg å drøfte namnet Tilthornet alias Titterhorn/Titishorn for seg, då fjellet er særmerkt på form. Nordaustafor ligg vika og matrikkelgarden Tiltvika |''ti`hlvíᶄa|, gnr. 3 i Hamarøy. Gamle skriveformer er:

"Tøtteluigh NRJ. III 205. Thiitsleuigh, Thiileuig 1567. Thitteluigen 1610. 1614. Tittelluigh 1661. Tittelvigen 1723. I Nærheden Fjeld Titlhornet (Tilthornet).

Gaardnavnet er utvivlsomt dannet af Fjeldnavnet, enten ved en elliptisk Sammensætning med dette eller saaledes, at 1ste Led indeholder et opr. usms. Navn paa Fjeldet. Fjeldnavnet er sandsynlig at forklare af þísl f., Vognstang, som maa kunne bruges i et Fjeldnavn ligesaa vel som stafr, rokkr og lignende Ord. Om Fjeldets Udseende siger Y. Nielsen (Reisehaandbog 1903), at det viser sig "som et vældigt, afbrudt Søileskaft" (NG 16: 264).

Har sjølv notert namnet med uttale |''tihᶅƫvīka|. At Tilt- kjem av þísl kan vel vere tenkeleg, men fire av dei oppførte formene minner no like mykje om titil m, som i barnerim frå store delar av landet er "kjælenamn" på både litletåa (i sms. titil-tåa òg) og på litlefingeren (NO 11: 895). Foto av fjellet vil vise at det passar like bra som "vognstang", skåk. Då er vel Tilt- omkasta form av Tit(i)l-, slik ein også finn det i barneregla "Koss slapp du over bekken" (Telemark), med uttrykk som "eg tilta meg på tåa", "min taveltott, min tiltumtei". Tøtteluigh på 1520-talet må vere ei av sporande fordansking ("tøddel" for opphavleg lat. titulus).

Det heitte altså Tittelvika, ein uttale Tettel kjenner vi ikkje. Det kunne tyde på opphavleg lang i. Tenkeleg er det då at Titil- er ei -ill-avleing, med tydingar som liten fisk, liten fugl, tynn og veik person etc. (NO 11: 895), sjå seinare.

Samisk namn på Tiltvika er Gil'sa-luokta (Qv 1938: 214), ikkje nærmare tolka; Lehnwörter fører ikkje Gil'sa- opp som lån frå nordisk. Dette skulle innebere at Tilthornet ikkje har gitt namn til Tysnes, sam. Diwsna = Tusna-gēhčē (Qv 1938: 214). Sisteleddet i Diwsna og Tusna- forklarer Qvigstad elles som -na = -nas = -nes (Lehnw.: 132).

Sambandet mellom namna Titisnes/Tysnes og Titisfjord/Tysfjord verkar sikrare, men litt tvil er der, av di Tysnes tilsynelatande ligg for langt frå fjordopningen i austkant av Tysnes-halvøya: Herøyklubben eller evt. Hierenjárga/Korsnes ser jo ved første augekast ut til å utgjere ei naturlegare avgrensing, og mange vil drage grenselina for (den eigentlege) Tysfjorden frå Herøyklubben til Bremnes medan "Losen" (b.5 1986: 173) dreg ho mellom Korsnes og Barøya. Andre dreg grensa endå lenger ut, og dei har tradisjonen på si side:

Overskrifta til denne artikkelen har si eiga historie, peikar Svein R. Sommerset på. Claus Urne var lensherre i Nordlandene 1598-1604 og gav "Erklering paa Finderne vdj Salthen, Senien och Trumsøe lhene 1599. Kordt forteignelse. Paa finde fiordens leilighedt, wdj Norlandenn, Effter fougder nis, och findernis Beretning. Och huis ieg sielffuer haffuer forfaret Anno 1599”. Han hadde etter oppdrag sjølv vore inne i finnefjordane (A.R. Nielsen 1990: 269-270, Kolsrud 1961: 34). Oppklarande for vår namneproblematikk er dette:

“Thydtzfiordt begøn(dis) wed thydtznes och St(recker) sig 2 store vgesøe ind thill thiørness, huilke(t) finderne Berether adt were Rett skieueienn huor Laperne kommer neder Aff fieldene mz theris kiøbmand skaff" (J. Qvigstad og K. B. Wiklund, Dokumenter angaaende flyt lapperne mm. del II, Kristiania 1909: 280 - 281). Claus Urne gjer også greie for alle dei åtte forgreiningane av Tysfjorden, det skal vi ikkje inn på her, men det er interessant nok i andre samanhengar.

Sambandet mellom namna Tysnes og Tysfjorden blir understreka også i ei nyare kjelde: 19. juli 1743 heldt major P . Schnitler rettsforhør på “Gaarden Kiøbsnæs i Tysfjorden” og fekk der opplyst at “fra Tysnæss aabner sig strax Gabet af Tysfiorden, paa Lappisk Titisvuødne, eller Titisfjiord; J Gabet af denne Tysfiord er paa Søndre Side det ommeldte Tysnæss, og paa Nordre Side af det faste Land Bræmnæss” (Schnitler 1743: 177). - Med andre ord: Vi kan la all tvil fare.

No er Tysnes sitt landskap litt ulikt dei andre nordlege Tisnes'a: I vest stikk den kileforma bergtangen Nausthaugneset ut, nokså lik formasjonar på Tittelsnes og i Titlevika i Hordaland (sjå seinare), men på same tid er der rett utanfor husa på Tysnes to særmerkte graskledde øyrar, to "tødlar" side om side. Dei liknar meir på dei nordlege Tisnes'a som alt har fått sin omtale.

Det ser mest ut til at titil eingong var ein kjend term for smale små formasjonar, sml. isl. títla f "lite dyr", "liten ting". Formene med y er avvikande, men i eldre svensk er titul i liknande tyding også kjent i forma tytil, tyttel: Var det genitiven tyti(l)s- som vart forsvenska vidare til tjuti(l)s-? Om så var, hadde då svenskane "skylda" for at fjorden vart heitande Tys-, ikkje Tisfjorden? Dei meinte jo lenge at fjorden var svensk, så det er ikkje utenkeleg. 

Sidan vi berre har dagens namneformer å bygge på, kan vi altså ikkje vere sikre på at Tisneset i Karlsøy og Gimsøy opphavleg heitte Tites-nes, tenkeleg er også Tits-nes. Titudden ved Titsundet i Skärsundviken i Holmsjön i Ånge i Västernorrland er låg og smal, i sin ytste halvdel berre ei under vassøyr med ein bergnabb ytst, det minner noko om situasjonen ved Tisnesklubben i Solund.

I Tysfjorden og Tysnes sitt tilfelle er jo dei tostavings formene sikre nok, og då må vi merke oss at i ei sms. som Titils-, Titels- er l-lyden utsett for å forsvinne i uttalen, jf. tysfjerdingen Gurinn Torwasdotter = Tor valds- i 1522. I gardsnamnet Titilsnes medfører ny s i -nes at l-bortfallet skjer endå lettare slik at vi får Titis-, Tites-, sistpå samandrege til Tits-, Tis-. I Sveio i Hordaland har dei likevel ein formasjon med namnet i halden form Tittelsnes, og i Tys nes har dei Titlevika= Tittelivika, svært likt nokre av dei eldste variantane av namnet Tiltvika hos oss.

Det ser elles ut til at Titel- kunne få ein "skjerpt" uttale Titir- så forkorting ikkje skjedde, slik det viser seg i forma Titterhorn i 1584. På Dønna har dei garden Titternes; i Frøya har dei ei sterkt oppslitta halvøy der namnet har fleirtalsform Titran. Her kunne eit gno. *títr med fastgrodd r i fleirtal ligge bak (som i gno. ákr, "åker", gno. blómstr, o.fl.) - I alle tilfelle kjenner vi frå store delar av landet tit m (lang i) sagt om liten fisk, liten fugl, tynn og veik person, med tydingane i glidande overgang til tite f (noko lite alla-med seg): liten vekst, liten potet, nøtt eller nøttekjerne, lita tann osv., sml. nyisl. tittur "pinne" (Alf Torp pluss NO 11: 894-895).

Her kjem det til noko endå meir interessant: Verbet tita kan tyde titte, kike, men dessutan (om korn og gras): spire, vekse fram. Det siste gjeld òg for verbet tyta (tyt, taut), som i tillegg kan uttrykke: kome fram, vise seg, t.d. bia til sola tyter (NO 11: 1548). Når der ikkje var skapt skilje mellom verba tite og tyte, kan der neppe ha vore det mellom tit og tyt heller, like så lite som mellom titil og *tytil. Topografisk samnemnar for dei mange lokalitetar som ber namn av dette slaget (nes, oddar) synest vere at der er langsmale oddar og øyrer og grunne område tett opptil der det stikk opp store og små sjøsteinar, nøgda av ureinske for å seie det slik. Mangt fell på plass når vi går etter slike kjennemerke: Det titer eller tyt alle dei stadene, både horisontalt og verti kalt: Enklast er å tenke seg avleiingane på -ill laga beinveges til verba.

Ein del namn frå tørt land som Titterbakken i Ersfjorden i Berg (Senja) og Titter skogen i Kvæfjorden er ikkje undersøkt, ei heller Titleviki i Ullensvang, Titter tjønna i Øyer (Oppland) eller Titteltjennet i Nord-Odal (Hedmark). Når vi veit at titel (truleg *titer med) kunne gjelde både små fisk og anna småtteri (vekstar), kjem namne bruken i slike tilfelle neppe i konflikt med hovudresonnementet vi har lagt til grunn.

Fjorden heitte tydelegvis både *Titils- og *Tytils-fjord, og forma *Titils->Titis- høvde for finnegæla, medan *Tytils- gjekk over til forsvenska *Tjutils-, Tjutis-, og indirekte til lulesamiske former, men kom i òg ei samandregen form Tys(s)-. Tidlege former på Tiids-, Tijtz-, Thiijtz- og Tietz- med lang i kjem kanskje beinveges frå gno. *títr m? Det var derimot ikkje lang y i Tydz-, Thydz, Tydtz-, ser det ut som, jf. tytt m "odd, spiss" i Vinje i Telemark (NO 11:1549). Diskusjonen om detaljane kjem garantert til å halde fram.

Det bør også nemnast, heilt til slutt, at slett ikkje alle lulesamar vedkjenner seg namneforma Divtasvuodna som si, men meiner at Tisfjora (feilskrive Tisjåora) er meir tradisjonsrett. Tja – Tisfjora var vel like "samisk" som det var "engelsk" når folk i mine barneår på 1940-talet sa Nyårk eller Nevvy Årk for New York?

• gno.    gammalnorsk (norrønt)
• m.      masculinum, hankjønn
• f.        femininum, hokjønn
• n.       nøytrum, inkjekjønn
• sms.    samansett
• usms.  usamansett
• el.       eller
• lat.      latin(sk)
• isl.      islandsk