I samband med Ofoten som fjord- og distriktsnamn har Oluf Rygh vore inne på spørsmålet om sterk eller linn form: «Paa disse ældre Steder, hvor Navnet forekommer, er der en Vaklen mellem to Former, Ofóti og Ofótr. Ganske det samme er Tilfælde med de gamle Former af det beslægtede Navn Lofoten. I Snorre Edda opføres Ofoti blandt Fjordnavne, og dette er vel Navnets oprindelige Betydning, medens det senere er gaaet over til Landskabsnavn, idet Fjorden har faaet et med -fjǫrðr sms. Navn» (1905:296). Sofus Bugge er meir kategorisk og meiner at «den rette Form af Fjordnavnet er Ofóti, som de ældste og bedste Kilder har. Ogsaa det andet Fjordnavn, hvis sidste Led er analogt med dette, Aalfoten i Nordfjord har svag Form, i Olmfóta» (Rygh 1905: 410).
I AB er nemnt gardane Balsnes, Arnes, Råna, Djupvika, Kjelde, Liland, Barøya og Vidrek, litt på slump. Sistnemnde ligg inst mot sidefjorden Skjomen – merk Skjomgrunnen like utom garden – mens Berøy = Barøya ligg ytst i Ofotfjorden, som dei no reknar derifrå og til Narvik. Var då alt innom Vidrek finnefjordar på 1400-talet, stort sett? Alle gardane samanfatta med «i Ofot», «i Oofot» i margen i AB (Barøya og Liland er unnatak) ligg kring sidefjorden Ballangen |"ballaŋen| el. rettare Balangen |'ballaᶇen| slik S. Bugge skriv (Rygh 1905:410). Jf. «Bal-» som variant i 1567, vidare i 1610, 1612, 1647 og J723. Det er også nyttig å sml. med fjordnamna Malangen og Salangen, som heller ikkje har palatal l.
I AB står «af Bagangersnese» for Balsnes |'ballsnes|. Ut frå det gjetta S. Bugge på ein dissimilasjon Bagangr> *Baðangr> Balangr med den første forma som ei avlydd form til bágr adj. «hinderlig, vanskelig» (loc. cit.). Vågslid gjekk lenger her, med *Baga-angr> Baganger «til eit eldre fjordnamn *Bági ... bægin fjord .. av di han er svært landgrunn på båe sidor og særleg i inste enden» (E. Vågslid 1960: 28). Men Balangen var like farande som fjordar flest, så eit negativt ladd namn er ikkje heilt sannsynleg. Noko anna var det med fjordnamnet Beiarn.
For å komme korrekt forståing av namnet nærare må ein nok heller fokusere på alle sandryggane langs Balangen, især på Balsnes: Namn og nemningar landet rundt viser at *baðr m., *bað n. tidt stod for den slags landskap (Hoel 1985:18, Myrvang 1982: 95). Merk at frå Borge i Lofoten er kjent ein lydvokster som går i motsett lei av den Bugge skisserte, nemleg *baðr m.>bag m. Sml. også slað n. >slag n. og slóð >slog (Myrvang 1981:101 og 1982:100-101).
Balangen |"ballaŋen| er òg namnet på ei sandbukt ute på Tjeldøya i Ofoten, var det bygdebokforfattar Magnus Pettersen som gjorde meg merksam på. Så heiter òg eit fjellvatn i Hedenstad i Buskerud (lndrebø 1924), tolka tilsvarande:
Gno. bali m. tyder 'jamn bakke frammed stranda'. Men registrert eistavingsform bal m. (NO I: 387) tyder på at også ei gno. form *balr m. fanst. Begge kan vere førsteledd i fjordnamnet Balangen (Ballangen). Gardsnamnet Balsnes er for sin del skiftesvis nedskrive «Bals-» og «Balles-», «Ballis-» utetter 1500–600-talet. Uttalen Bals- med tonem 1 høver knapt med eit fjordnamn *Balir og så måteleg med eit sam. Bals-<*Balgs-<Balags-: Låneform av fjordnamnet var Bàllag eller Bàlak (Qvigstad 1893:100, 1938:206).
Enklast er å rekne med utgangsforma gno. *balr (= bali) for både gardsnamnet Balsnes og fjordnamnet Balangen (jf. Hoel 1985:22). Det er heller skrivemåten i AB som er tvilsam, sml. skrivemåten «j Wedher øyiom» for Værøy i Lofoten.
Skriveforma «O(o)fot» med eit samanfatningsteikn i AB skal i alle tilfelle syne kva område gardane høyrde til i. Enten er nytta fjordungsnamn til det formålet: «i Myndo» f., «i Herøy» f., «i Nesna» f. Eller også soknenamna: «i Vika» s., «i Brunøy» s., «i Bodina» s., «i Steiga» s., «i Lodengia» s. Endeleg òg fjordnamn: «i Vefsne», «j Harme». «i Salta», «i Bedianom», «i Tieldasundom», «i O(o)fot». Litt for seg sjølv står namneformene «i Salftadal» og «i Hamarøy», som neppe vart nytta administrativt.
Systematikken i AB er ialfall klar: Der bygdelaget er administrativt nemnt, blir fjordungs- el. soknenamnet nytta, eller òg eit ikkje-administrativt områdenamn, då oftast eit fjordnamn som vi stort sett brukar likeins den dag i dag.
Når Ofot i AB femner om Barøya og Liland, som no, må Ofoten alt den gongen ha vore fjord- og bygdenamn. Det heiter forresten 'på Ofoten' sjøverts den dag i dag, alternativt 'på Fjorden'. Eit eige bygdenamn *Ófót f. som Vågslid opererer med (op.cit.) er reint hypotetisk (den grammatiske sida er drøfta i samband med namnet Lofoten). Andre kjelder enn AB har fjordnamnet berre i linne variantar: «um Ofota», «Ofotafiörðr», «Ófóti» og «ur Ofotans firði» (Rygh 1905:296), og det er tvilsamt å tale om avleiingar slik Vågslid gjer. Tydeleg nok går også linn gno. form att i sam. Ofüohttà, Ofuot'ta (Qvigstad 1893:250, 1935:7).
Vågslids grunnlag for ei særleg hokjønnsform -*fót er avlydsrekka til det sterke gno. verbet feta (fet, fat/fátum) 'finne fram, finne veg, el. lei'. Vågslid vil her ha p.p. *fotinn i staden for fetinn (jf. Íslensk Orðsifjabók). Det er derfor ikkje lett å godta hans teori. På andre sida er det tvillaust rett at første ledd i Ofoten er gno. ó = á f. 'å, elv'. Her kunne fjorden ha fått namn av dei mange vassdraga der han er på det trongaste, nemleg mellom Kjelde i sør (med bl.a. Kjeldeelva) og i nord Tårstad der sjøen på store flør framleis går langt opp gjennom Tårstadosen,mot Lavangsvatnet: l sistnemnde osar den fiskerike Nautåa, <gno. naut f. = nautn f. 'nøyting, bruk'. Men tenker vi såleis, kan også andre vassdrag ha medverka, så som Storelva ved Myklebostad på Tjeldøya, Kjerkevatnet med Stunesosen nær Evenes kyrkjestad, vassdraget i Råna | 'rå:na| og kanskje endå fleire. AB gir jo klare vink: «af Ranafisket er b(ygt) landzlut», «af Keldo ..... er til fiske a», «af Lidalande liger til selueide oc fiske».
Likevel, eitt topografisk utgangspunkt for fjord- og bygdenamnet er mykje meir tilfredsstillande enn ein 'multippel' forklaringsmodell, og Vågslid gjer nok rett i å konsentrere seg om det store vassdraget som fell ut mellom gardane Balsnes og Bø, innafor det området der vi finn fleirtalet av dei gardar som AB plasserer «i Ofot». Der samlast 3-4 bekkar i Mørkhola like innafor botnen av Ballangen: Mørkholelva, Botnelva, Kvanntoelva og Nøkkelelva (<*Mikil-). Det inntreffer i Suorra (sam. suorri 'forgreining'). Vassdrag kan òg ha si historie, og i Mørkhola vart funnen beingrinda av ein kval med fastslått radiologisk alder 9000 år ±100. Så er sagt, at sjøen gjekk ca. 9 km innover i landet etter siste istid.
Framhaldet Djupåa renn gjennom myrstrekningar og ut i Alfanvatnet, òg kalla Svanvatnet før. Somme meiner Alfa- er rettaste forma, men Alfan- er aller helst berre ei samandregen form av gno. *aðalfangvatn n, om eit framifrå fiskevatn? I Alfanvatnet fell og Stria |'strīa| og Tørstarbrynnen ut. Eit særmerkt namn ber også vassdraget eller blautmyra Langeblå attmed, sml. isl. blá f. 'blautmyr' og blá v. 'fløyme utover'. Frå Alfanvatnet renn Åa til Saltvatnet. Vassfaret der ifrå og ut i sjøen heiter derimot Storelva, endå det etter fastlandsmål er lite meir enn ein bekk. Namneskiftet frå «å» til «elv» er påfallande, kor som er.
Mellom nedste delen av hovudvassdraget og fjorden Balangen finst dessutan eit mindre vassdrag, på gamle kart teikna inn som det langvorne Husvatnet, no for det meste attgrodd til ei myr med ei tjønn i kvar ende. Sjøen har gått opp der no og då i manns minne, og fram til 1920-åra fiska dei kjøe der. Kartet viser klart nok at dette litle vassdraget ein gong var mykje lengre. Vi aner òg at Saltvatnet (og Alfanvatnet med) må har vore noko større i gammal tid.
Saltvatnet er eit særmerkt namn: Det finst tjønner kalla så i Råna i Ballangen og i Lødalen i Austnesfjorden i Vågan, begge i beinveges samband med sjøen, men ei anna i Vatterfjorden i Vågan så vel som det større Saltvatnet ved Forøya i Bø ligg 0.8 m o.h. På Klo i Langenes ligg Saltvatnet 1 m o.h., eit anna på Verhalsan i Bø på 1.9 m. Der er altså lokale skilnader ute i øyane, men høgdeskilnadene er no likevel tydelegare overfor vatna med same namnet i Åndervågen i Lødingen og dette innom Balsnes, begge på 3 m o.h.
Sjølve namnet Saltvatnet er nok om lag like gammalt alle stadene (med unnatak for småtjønner), men istjukna og påflg. landheving har vore minst utmed havet. Salt- går nok ikkje på sjøvatn i og for seg, men på salpt, salftr i tyding «straum» o.l. (NoSt 380): Saltvatnet innom Grov i Tjeldsund ligg på 20-21 m mellom to andre vatn, og stoda er den same for Saltvatnet (142 m o.h.) med Saltvass-soget sør i Vegårshei. Om Saltvatnet ved Balsnes opplyser Terje Benjaminsen at der var det for ein del år sidan fiska sandsnerpe (sandflyndre), vidare: « Det sies at det i nyere tid har vært sjekket om vannet er salt på bunnen, men med negativt resultat».
Om det store vassdraget i Balangen – som altså startar med *Miklaá og ender i Storelva – meinte E. Vågslid at det ikkje hadde eit samlande namn. Han hevdar ut frå eigne føresetnader at ferdselen følgte vassdraget og ikkje fjorden *Bage(!) såleis at «Ofot tyder ordrett fotstig eller gangleid langs med ei å» (loc.cit.). Tja, førsteleddet Ó- = Á- kan vi nok kalle eintydig, jamfør Nøkkelelva – Djupåa – Åa – Storelva, men i motsetning til Vågslid meiner eg at sisteleddet -foten er det same som i Olfoten, Revåfoten o.a., brukt nokså likt med gleng. fōt «land at the mouth of a stream». I den samanheng har især Sletta = Elvesletta ved Storelva interesse, og sjølvsagt også gardsnamnet Balsnes og Bø eit lite stykke lenger ut.
Når det gjeld dei ulike historiske skriveformer av namn på -foten der bruken av sterk og linn form verkar ustø, kan forklaringa heilt enkelt vere at språkkjensla tilsa forma -fót (vel å merke ikkje hankjønnsform -fótr) i dei tilfelle der namnet vart assosiert med eit øynamn eller namnet på ei elv eller eit vassfar, medan det var mindre «strengt» der det var tale om ein fjord. – I Ofoten sitt tilfelle må det sikkert nok og over svært lang tid ha vore ei kjensle av at det var tale om både (landskapet kring munningen av) eit vassfar, og om sjøområdet nærast utanfor.
Bygdenamnet Ofoten er då også skrive Åffotten i ei svensk skatteliste frå 1586, og Aafougden i ei lokal sakefallsliste frå 1646-47, opplyste Magnus Pettersen. Namnet kan vi då på ei side samanlikne med Lofoten, Vargfot osv., men på hi sida også med gardsnamnet O i Aker, Vang (Hedmark), Gran og Ramnes (NE 177), med Odalen i Hedmark o.fl.
Oluf Rygh har så vidt ymta om ei anna forklaring på førsteleddet ó- : «Efter den sproglige Form synes Ofóti som Iste Led at indeholde det nægtende Præfix ó-» (Rygh 1905:410). Han følgjer ikkje det sporet vidare, men vi tør vel samanlikne med Ofjord i Hasvik i Finnmark, jf. «Udfiorbotten» 1689 med ei opplysning frå 1776: «Ufiorden er ubeboelig», altså ein tenkeleg parallell til gno. úbygd (Rygh 1924:120). Det er likevel litt urimeleg å stille Ofjorden og Ofoten saman såleis, både klimatisk og topografisk mm. Dessutan krev ev. bruk av nektingsprefiks ó- = ú- i Ofoten sitt tilfelle at -fótr eller -fóti må ha hatt ein allmenn tyding «fjord», noko vi ikkje har grunnlag for å seie. Så viser det seg då òg at namnet Ofjorden i Hasvik kan ha oppstått som norsk forkorting av sam. Uffir-vuodna (Qvigstad 1938:68). – O. Rygh slår elles frampå om ei anna tolking og: «Eller skulde Iste Led i Ofoti være en Sideform af oldn. úfr, Bjergugle?» Han underbygger ikkje dette, nemner det berre, og ein tilsvarande lydovergang finn vi neppe døme på.
Basert på det vi veit om stadnamn på -fot(en) andre stader er det nok langt meir sannsynleg at Ófót(i) var området ved og nedanfor Saltvatnet, den tid Storelva var eit saltvassfar der sjø rann inn og ut ved flo og fjære. Sletta (Elvesletta) med sitt utgrunne område minner då også om mange amdre fot-lokalitetar. Balangen som fjordnamn kjem i den samanheng ikkje i fokus, endå gardsnamnet Balsnes til ein viss grad er inne i biletet.