Inndyr |''iᶇᶇdȳr| heiter gnr. 25 i Gildeskål, og det er administrasjonssenteret. "Norske Gaardnavne" eller andre kjelder gir inga klar tolking av namnet, men Rygh hallar til at Inn- "betegner vel her som sædvanlig: indre, indenfor liggende" og at -dyr kanskje er "en Levning af et gammelt Navn paa Sørfjorden", utan at han går meir inn på saka.
Ei dristig tolking er at -dyr i Inndyr tyder "dør", om sund mellom to øyar el. liknande. Her skulle ein primær storgard Inndyr hatt kontroll med både sundet innom Femris i sørvest som den ytre "døra", og Morsdalsfjorden i nordaust som den indre opningen. Ei slik vinkling er problematisk, av di begge opningane jo har og lenge har hatt namn laga med -sund , og berre det. Inndyr-namnet har dessutan så langt vi kjenner til det, hatt uttalen med lang y, ulikt dør < gno. dyrr "døropning". Heller ikkje er førsteleddet "Inn-" så eintydig som ein først kunne tru, det kjem vi tilbake til.
Ei anna vid vinkling er òg lansert: "Inndyr må tolkes som opphavsgården for et større område, inkludert Gildeskål, som først ble utskilt nærmere vikingtid" .... men "navnet Inndyr antyder ikke uten videre en tidlig etablering, som typisk kortkløyvde Ås, Vik, Nes, Åker eller Bø. Her står vi i stedet overfor noe egenartet. En navneforklaring bør gjøres gjeldende: et oprinnelig gårdsnavn, Dýrr eller Dýrin, som i betydningen "kostbar" og "kostbar slette" kan ha blitt avløst av et senere Inndyr(in) – betegnelsen på en del av gården som lå lenger inn i vågen, nærmere det senere lensherresetet. Et slikt gårdsnavn, med eller uten etterleddet -vin, vil for øvrig passe en datering til eldre jernalder". Her er det også, i Petter Snekkestads artikkel, i "Gildeskål gamle kirke" s. 25 med fotnotar, sml. med namn som Inntjore i Aust-Agder og Innbjoa i Hordaland.
Eit gardsnamn laga til gno. dýrr adj. 'kostesam, gild' er tenkeleg. Mindre truleg er at eit geografisk avgrensande Inn- har kome til pga. oppdeling av ein udelt namnegard, sml. Vidar Trædal i same bok (s. 48). Førsteleddet Inn- er då heller ikkje krystallklart, som før nemnt, og no er tida inne for å sitere "Norske Gaardnavne" grundigare:
«25 Inndyr. Udt. |i`ᶇᶇdýr|. – fyrir Innþyris- (var. Yndyris-, Einderis-)eyjum Fornald. s. I 302? af Indyrom (urigtig trykt -dyriom) AB 91. Inder NRJ. III 207. Indior, Indiord, Indøir, Indtør 1567. Inndyr 1610. Inndyur 1614. Indyr 1661. Indyer 1723 (da paany taget til Amtmandsresidents, efterat Bodøgaard var bortbygslet)».
Frå Fornaldar Sögur kjenner vi altså ei namnfesting fyrir Innþyriseyjum, men òg med lesevariantar(?) Yndyris- og Einderiseyjum. Det er då langtfrå sikkert at Inn- i namnet Inndyr har den tydinga vi spontant skulle tru. Det minst problematiske i denne/desse stadfestingane er sisteleddet -eyjum, som tydelegvis er det no landfaste området Øya, tett nordvest for dagens Inndyr: Det som eingong var eit sund eller ein val på austsida av same øya er i dag tørrlagt lågland, frå Inndyrsvågen i sørvest til Nordvågen i nord.
Vi lar Oscar Berg ved Nordlandsmuseet orientere oss nærmare om kor gammaltunet på Inndyr truleg er: «Det ligger nemlig ikke ved selve Inndyrsvågen eller Nordvågen, men litt lenger inn, mellom Varhaugen og Åsen der hvor sletta mellom den nordre og den søndre del av Inndyr er på sitt smaleste. Her sto Amtmannsresidensen på 1600 og 1700-tallet, og det er betydelige kulturlag i grunnen. Det er sikker middelalderdatering her. På folkemunne har denne lokaliteten alltid vært kalt 'Gammelgården'».
Kart og foto viser at det mellom Varhaugen i vest og Åsen i aust, begge langvorne, er eit rundbotna skard: Der på høgpunktet låg amtmannsgarden. Bar skardet eingong eit samisk namn -durrie "skard mellom fjell"? Ein tiltalande teori, men for det første blir slike namn nytta om skard i høgfjellet, ikkje i låglandet som her. For det andre brukar namnet i fornorska form å bli til -dør(r)a, endå dyrr og durrie ikkje utan vidare er det same ordet. T.d. Durrie = Skarddøra i Tydal, og skardet Kjerkdøra i Hamarøy (kjerk- lik 'stein-'). For det tredje blir det, om vi satsar på ein slik teori, vanskeleg å ettervise kva for skard el. *ytterdyr som framstod som evt. geografisk motstykke til Inndyr?
Vi har visst nådd til vegs ende når det gjeld tolkingsalternativ, kan det sjå ut til, men i røynda har det blitt meir spennande: Sørleg sørsam. ïentje tyder nemleg "(dyrka) eng, voll", frå Snåsa, Meråker og Røro med noko annan stavemåte iëndje (men der sør òg ienjdj'e). Qvigstad fører opp samiske låneformer som ænča (Arjeplog), iɛnča (Tärna), enča (Sorsele og Hattfjelldal) – dessutan ienče frå Hattfjelldal, og frå Vefsn inče (app. 943). I første omgang er det vel tale om eng = dyrka innmark med gras, men også om enge n. 'utmarkslåtte' (Hasselbrink 746), i gjengs nordlandsk uttale |''eᶇᶇe|.
Sisteleddet er mest truleg sam. ivre: gnr. 45 Øyren (gno. eyrr) i Sørfold heiter nettopp Iw'rē på samisk (Qv 1938:220). Det burde i sin tur nokså lydrett gje yre på norsk. For Innþyris- kan vi då legge til grunn ei (eintals?)form *Intj-, *Indj-ivre, og for Einderis like eins *Iendj-ivr(e) med slapp uttale av vokalen i sisteleddet (jf. Inder ca. 1521) og med den lange (diftongiske) framlyden ïe- omkasta til ei-. I varianten Yndyris- synest å ha gått føre seg lydjamning Y-|-y-, då kanskje i norsk uttale. Elles har no sørsamisk har ikkje få ord med alternativ uttale- og skriveform med y og ï ("mørk i").
Viktig er å få med seg at stavingsgrensen (junkturen) går mellom -d i første ledd og i- i siste. Når siste ledd er -yr(e) <-ivre og ikkje dyr n., må vi oversjå likskapen mellom nokre av dei historiske skriveformene og lulesam. divrre (Spiik), tiu'ré (Grundström) "dyr". Her høver heller ikkje dei norrøne gentivformer på -yris, -eris. Dei formene er i og for seg konsekvente å sjå til, men faktisk genitivbruk er inkonsekvent, den dag i dag: Inndyrsodden og -vågen, men alltid Inndyr-kjelen, og så Inndyr(s)fjellet valfritt, ser det ut som.
Skrivemåten "af Indyrom" hos Aslak Bolt er så å seie ein fleirtals-sjablong, typisk for denne jordboka. Meir opplysande er kanskje formene frå 1500-talet: Inder (nemnt), i 1567 både Indior og Indiord (les inndjør?), men òg Indøir og Indtør! Seinare Inndyr i 1610, Inndyur 1614, Indyer 1647 og 1723.
Det kan ikkje kallast "luftig" å tolke Inndyr som eit sørsam. ientj'ivr(e), iendj'ivr(e): "eng(e)øyr(i)". Om du skulle tvile, skal du gå til Norgeskart på internett og sjå litt på Engøyra i Valnesfjorden i Fauske, så vel som Engøyra inst i Fonnfjorden i Meløy, for den del også Øyren i Sørfold, og gjere deg di eiga meining om spørsmålet. På Inndyr finst likevel ingen lokalitet som heiter -øyra eller -øra: Det næraste vi kjem, er bnr. 1 Ørvollen på gnr. 27 Sund. Paradoksalt nok, for skriveformene Indøir og Indtør 1567 viser klar samband med -øyr, -ør, men i og med namnet Inndyr var ordet «oppbrukt»!
Om bruket Inndyr |i`ᶇᶇdýr| på Meland i Røst opplyser "Norske Gaardnavne" at det er «opkaldet efter en Indflytter efter Indyr i Gildeskaal»: Kanskje er forklaringa korrekt, men kart og foto viser like fullt at ei lokal tolking 'eng-øyra' høver veldig godt der og.
Sørsam. ïentje er som sagt "dyrka eng, voll", og i sørkant av den før nemnde Åsen på Inndyr i Gildeskål ligg det nokså vide området Vollan, men tolkinga *engøyra passar kanskje best for gamle naturenge(r) mellom Inndyrsvågen og Nordvågen.
Kan det bli oppfatta som utidig å hevde at kommunesenteret i Gildeskål har eit namn som eigentleg ikkje er norsk, ei heller samisk – men begge delar? Det får naturlegvis andre svare på, men så mykje er visst, samiske innslag i namnefloraen har Gildeskål fleire av, også i gardsnamna, slik som Femris (Hm. 2017- h.1), og elles ville det vere nok å vise til to-tre naturnamn ikkje langt unna: Moskeneset ligg på Sandhornøya, jf. nordsam. moski 'stad der det ikkje er framkommande, skråttgåande vik o.l. der du må snu', lulesam. måski- 'sluten, utan öppning'. Der har dei også den 720 m høge Bonen, jf. nordsam. bovdna 'tuve', lulesam. båvnnå d.s., i sørsam. båvne (bounë) 'fjellkolle, åsrygg, trelaus på toppen', også 'lågt snaufjell med skog ikring'. Noko heilt for seg er Spansklia på Vigdel, med artig forkorting av sørsam. spaenjeske 'full(t) av svaberg'.
Rådande oppfatning er at det i Gildeskål vart tala pitesamisk, med utbreiing frå delar av Fauske og Bodø i nord, over Beiarn, Saltdal, Gildeskål, Meløy og søretter til og med Rødøy – men der med overlapping til umesamisk som rådde i Rana og Hemnes. Dette er sikkert rett, men målmerke flyttar på seg over tid, og stadnamn høyrer til det aller eldste ordforrådet i eit språk, så i fall Gildeskål-samiske stadnamn inneheld ord som skiftesvis peikar sørover og nordover, er det lite oppsiktsvekkande. Meir uventa er tostavings tonelag i fleire namn frå Gildeskål som nokså sikkert er samiske.
Merkeleg er òg at bygda Gildeskål ikkje har eige samisk namn: Beiarn heiter Bai'dār, men Gildeskål Oarjēli-Bai'dār "sør-beiarn" (Qv 1938:226): Slik sett bør distriktet ha vore eitt. Kva kulturkontakt gjeld, er eit sitat etter teologen Povel Resens skildring frå 1706 -1707 blitt ein klassikar: "Disse siølapper boor udj Salten ind i fiordene for dem self, men inde i Bejar-fiorden booe de iblant de nordske og ere og nu paa een tid lang med de nordske folk ved egteskab og svogerskab beblandede". – Tradisjonen fortel at benkane bak i Gildeskål kyrkje vart nytta av samar og beiarværingar, før sistnemnde fekk si eiga kyrkje, men assimileringa starta tidleg også i stadnamn, ja Inndyr-namnet er ei så uventa samanstøyping av det norske og samiske at begge partar har grunn til å stusse over resultatet, som like fullt symboliserer langvarig og fredeleg integrerering.
Oddane i nord er frå v. Langholmen, det kortare Kvannskjeret, så Langskogneset forlenga av Prestskjeran. Tett austafor sistnemnde skimtar vi kyrkjestaden Gildeskål, som ligg ved den inste «fjorden»: Lengst sør heiter denne Nordvågen, med eit lågland (ein gammal val) over til Inndyrvågen (markør 1). På nordvestsida av denne gamle valen ligg Øya. Som vi ser, her er nøgda av øyrer og osar og grasteigar.
Flyfoto: Gule sider